Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226), syn bogatego kupca, zamierzał początkowo obrać karierę rycerską. Jednak pod wpływem łaski Bożej przeżył głęboką wewnętrzną ewolucję, która zakończyła się wejściem na drogę doskonałego naśladowania Chrystusa. Sposób życia, jaki zaczął prowadzić, budził początkowo zdziwienie a nawet kpiny. Później jednak zaczęto go szanować i podziwiać, ale także naśladować. Pierwsi uczniowie przyłączyli się do Franciszka w 1208 roku. Byli to: Bernard z Quintavalle, Piotr Catani i Idzi. W 1209 roku Franciszek udał się do Rzymu wraz z braćmi, których liczba wzrosła do 11, aby prosić papieża o zatwierdzenie ułożonej przez siebie reguły. Innocenty III zatwierdził ją ustnie 16 kwietnia 1209 roku. Drugą regułę, nieco rozszerzoną w stosunku do pierwszej, napisał w 1221 roku. Dopiero jednak trzecia reguła doczekała się uroczystego zatwierdzenia przez papieża Honoriusza III bullą 29 listopada 1223 roku. Składa się ona z 12 rozdziałów i po dzień dzisiejszy stanowi normę i podstawę życia franciszkańskiego. Można ją streścić w następujących słowach: „Reguła i życie Braci Mniejszych polega na zachowywaniu świętej Ewangelii Pana naszego Jezusa Chrystusa przez życie w posłuszeństwie, bez własności i w czystości” .
Naśladowcy św. Franciszka nazywali się pierwotnie „Pokutnikami z Asyżu”, później „Ubogimi Mniejszymi” i wreszcie „Braćmi Mniejszymi”. W nazwie tej zawarte są: ubóstwo, pokora, prostota i radość – cnoty charakterystyczne dla duchowości franciszkańskiej, a także solidarność z najniższymi warstwami społecznymi.
Osobisty urok połączony z niezwykłą świętością Franciszka i pierwszych jego uczniów, były magnesem przyciągającym do zakonu licznych kandydatów. Wspólnota bardzo szybko się powiększała. Kapituła odbyta w Porcjunkuli w 1221 roku zgromadziła już około 3000 braci. Jeszcze za życia św. Franciszka rozeszli się oni prawie do wszystkich krajów Europy, dotarli także do Maroka, Egiptu i Ziemi Świętej.
Po śmierci Założyciela rozpoczęły się w zakonie gorące dyskusje na temat surowego ubóstwa przepisanego przez regułę. W rezultacie powstały w zakonie dwie orientacje: łagodniejsza, nazwana później konwentualizmem i surowsza, czyli ruch obserwancki. Był to XV wiek. Franciszkańscy obserwanci stawiali sobie ambitne cele zachowania reguły św. Franciszka bez żadnych złagodzeń i dyspens. Na czele tego ruchu stanęli wielcy święci: Bernardyn z Sieny, Jan Kapistran, Jakub z Marchii i bł. Albert z Sarteano. Dążyli oni do przywrócenia całemu zakonowi pierwotnej gorliwości. Ponieważ celu tego nie udało się osiągnąć, a nawet różnice pomiędzy obserwantami i konwentualnymi coraz bardziej się pogłębiały, dlatego papież Leon X bullą „Ite et vos in vineam meam” z 29 maja 1517 roku podzielił franciszkanów na dwa odrębne zakony: Braci Mniejszych Obserwantów i Braci Mniejszych Konwentualnych. W rodzinie obserwanckiej dalej istniały odśrodkowe nurty reformistyczne (u konwentualnych tego zjawiska nie było). Tak powstały nowe ugrupowania: reformaci, alkantarzyści (zwani także dyskalceatami czyli franciszkanami bosymi), rekolekci i kapucyni. Ci ostatni wyodrębnili się w osobny zakon, Braci Mniejszych Kapucynów, których zatwierdził ostatecznie papież Paweł IV w 1560 roku. Pozostałe ugrupowania zachowały łączność z głównym pniem Zakonu Braci Mniejszych, obserwantami. Mieli jednak pewną, ograniczoną autonomię, własne ustawodawstwo partykularne i osobny podział administracyjny. Z czasem jednak podział ten okazał się nieuzasadniony a nawet szkodliwy, osłabiał bowiem zakon wewnętrznie i hamował jego rozwój. Dlatego papież Leon XIII konstytucją apostolską „Felicitate quadam” z 4 października 1897 roku zniósł wszelkie odrębności w Zakonie Braci Mniejszych i nazwy partykularne poszczególnych odgałęzień.
Obecnie istnieje w Kościele jeden zakon franciszkański o ile bierzemy pod uwagę Założyciela i regułę. Dzieli się jednak pod względem organizacyjnym na trzy gałęzie, mianowicie: OFM- Zakon Braci Mniejszych (franciszkanie), OFMconv.- Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych (franciszkanie konwentualni) i OFMcap. Zakon Braci Mniejszych Kapucynów (kapucyni).
Zakon św. Franciszka odegrał i nadal odgrywa ważną rolę w Kościele. W XIII i następnych stuleciach przyczynił się do odrodzenia a później pogłębienia życia religijnego i moralności chrześcijańskiej. Biedaczyna z Asyżu odnowił też ideę misyjną w Kościele. Franciszkanie są pierwszym zakonem misyjnym w ścisłym tego słowa znaczeniu. Zasługi zakonu na polu misyjnym są ogromne. Historia misji katolickich do XVI w. pokrywa się niemal całkowicie z dziejami misji franciszkańskich. Bracia Mniejsi znajdowali się też w czołówce obrońców wiary przeciwko albigensom i katarom a później protestantom. Równocześnie jednak prowadzili działalność ekumeniczną, która doprowadziła m.in. do unii między Wschodem a Zachodem na soborze lyońskim w 1274 roku. Organizowali obronę Europy przed Tatarami i Turkami. Byli apostołami pokoju i zgody, jednali zwaśnione rody, miasta i kraje. Położyli ogromne zasługi na polu społecznym zakładając szpitale, domy dla podrzutków, opiekując się trędowatymi. Zakładali tzw. banki pobożne (montes pietates), które miały na celu ochronę ubogiej ludności przed lichwą, a w Południowej Ameryce, jeszcze przed jezuitami, zapoczątkowali redukcje, czyli rodzaj spółdzielni, które stawiały sobie jako jeden z głównych celów obronę Indian przed wyzyskiem i prześladowaniami ze strony kolonizatorów.
Z osobą św. Franciszka wiąże się zwyczaj budowania w kościołach żłóbków w okresie Bożego Narodzenia, zapoczątkowany w Greccio w 1223 roku. Franciszkanie dali początek nabożeństwu Drogi Krzyżowej i modlitwie Anioł Pański. Byli apostołami kultu Najświętszego Imienia Jezus, obrońcami Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, szerzyli kult rodziców Matki Bożej (św. Joachima i św. Anny) i św. Józefa Oblubieńca.
Franciszkanie rozwijają ożywioną i różnoraką działalność apostolską, społeczną, kulturalną i naukową. Zakon prowadzi 14 uniwersytetów, m.in. Papieski Uniwersytet św. Antoniego (Antonianum) w Rzymie, trzy uniwersytety w Kolumbii, Uniwersytet św. Bonawentury w Waszyngtonie, studia biblijne w Jerozolimie, Tokio i Hong-Kongu, ośrodki badań społecznych w Kairze, Seulu i Singapurze a także 800 innych szkół, wśród których są szkoły rzemiosł artystycznych, zawodowe, ogólnokształcące. Założycielem Katolickiego Uniwersytetu Najświętszego Serca Jezusowego w Mediolanie był jeden z najgłośniejszych franciszkanów XX w., o. Agostino Gemelli, wybitny uczony, lekarz, psycholog, filozof, prezes Papieskiej Akademii Nauk. Wśród największych dzieł wykonanych przez franciszkanów w naszych czasach, było tłumaczenie, pierwsze w historii, całego Pisma Świętego na język chiński, dokonane z inicjatywy i pod kierunkiem bł. Gabriela Allegry († 1976 roku).
Wśród różnych form apostolatu, jakimi posługują się współcześni franciszkanie, by zbliżać ludzi do Boga, poczesne miejsce zajmuje słowo drukowane. Bracia Mniejsi wydają w całym świecie setki tysięcy książek i czasopism, naukowych i popularnych, roczników, miesięczników i dzienników. Oprócz przekazywania treści ściśle religijnych, starają się także uwrażliwiać współczesnego człowieka na problemy sprawiedliwości społecznej, pokoju światowego, rozbrojenia nuklearnego, ochrony naturalnego środowiska człowieka. Ten ostatni problem stał się przedmiotem szczególnego zainteresowania od chwili, kiedy papież Jan Paweł II ogłosił w 1979 roku św. Franciszka patronem ekologów. Franciszkanie od pierwszych lat swego istnienia (od 1217) związali się z Ojczyzną Chrystusa. W 1342 r. Stolica Apostolska powierzyła im specjalny mandat opiekunów miejsc świętych w Palestynie. Sprawują go z wielkim pożytkiem po dzień dzisiejszy.
Bracia Mniejsi stosunkowo wcześnie pojawili się na ziemiach polskich. Pierwszy ich klasztor powstał we Wrocławiu (1236), następne zaś w Krakowie (1237), Inowrocławiu (1238) i w Toruniu (1239). Do końca XIII wieku powstało na ziemiach polskich około 40 klasztorów. Należały one do prowincji czesko-polskiej, powstałej w 1238 roku. Niezależna polska prowincja powstała dopiero w 1517 roku. Klasztory polskie korzystały z przywilejów papieskich i złagodzeń, zwłaszcza na odcinku ubóstwa, włączając się tym samym w nurt konwentualizm. Obserwanci, czyli przedstawiciele surowszego kierunku w zakonie, pojawili się w Polsce w 1453 roku dzięki św. Janowi Kapistranowi. Pierwszy klasztor obserwancki ufundowany w Krakowie nosił tytuł św. Bernardyna ze Sieny. Stąd wzięła się popularna nazwa „bernardyni” na oznaczenie franciszkanów-obserwantów. W XVII w. pojawiła się w Polsce inna gałąź zakonu franciszkańskiego, mianowicie reformaci. Każda ze wspomnianych rodzin franciszkańskich miała w Polsce po kilka prowincji, dziesiątki klasztorów i setki zakonników.
Polscy franciszkanie, aby przybliżyć ludowi prawdy wiary, posługiwali się charakterystycznymi metodami, propagując jasełka, szopki bożonarodzeniowe, kolędy i pastorałki, misteria pasyjne, Boży Grób, Drogę Krzyżową i Roraty. Stworzyli też nowy typ świętości i propagowali go wśród ludu. Dotychczas ideałem był męczennik lub pustelnik. Teraz zaś święty żyje wśród ludzi i dla ludzi, pełniąc dzieła miłosierdzia.
Franciszkanie polscy mieli w swoich szeregach wielu zakonników znanych ze świętości życia. Kilku z nich dostąpiło chwały ołtarzy. Są to: bł. Władysław z Gielniowa († 1505), patron Warszawy, wybitny kaznodzieja, który wywarł duży wpływ na ukształtowanie się religijności polskiej m.in. przez propagowanie Godzinek i tzw. „Żali”, pierwszy polski poeta znany z imienia, tworzący w języku ojczystym a nie po łacinie; św. Jan z Dukli († 1484), kaznodzieja, gorliwy spowiednik, obrońca Lwowa przed Tatarami; św. Szymon z Lipnicy († 1482), kaznodzieja, umarł zarażony chorobą w czasie pielęgnowania chorych. Obecnie toczą się procesy beatyfikacyjne brata Alojzego Kosiby († 1938), jałmużnika i opiekuna ubogich w Wieliczce i okolicy; oraz o. Adriana Osmołowskiego († 1924 r), misjonarza w Ziemi Świętej, później zakonnika w prowincji weneckiej, gorliwego spowiednika i opiekuna Polaków. Oprócz nich kroniki zakonne zanotowały setki imion zakonników, którzy umarli w opinii świętości.
W przeszłości klasztory franciszkańskie były nie tylko prężnymi ośrodkami życia religijnego, ale również kulturalnego. Pielęgnowano w nich sztuki piękne, gromadzono wspaniałe biblioteki i dzieła sztuki, uprawiano przeróżne dyscypliny naukowe, nie tylko teologię. Zakon odznaczał się też wielkim patriotyzmem. Znakomity badacz dziejów ruchu franciszkańskiego na ziemiach polskich, ks. prof. Kamil Kantak, twierdzi nawet, że franciszkanie byli najbardziej patriotycznym zakonem w Polsce.
Dzisiaj franciszkanie stanowią w Polsce pierwszą co do liczebności wspólnotę zakonną. Dzielą się na 5 prowincje. Należy do nich około 1300 zakonników, którzy przebywają w blisko 100 domach zakonnych. Rozwijają wieloraką i owocną działalność apostolską. Prowadzą liczne parafie, sanktuaria, głoszą rekolekcje i misje ludowe, są duszpasterzami akademickimi i w szpitalach, wykładowcami na wyższych uczelniach katolickich i świeckich, wydają książki i publikują artykuły naukowe i popularne w wielu czasopismach. Ponad 200 franciszkanów przebywa poza granicami kraju. Pracują na misjach, wśród Polonii i katolików innych narodowości w następujących krajach: Argentyna, Austria, Australia, Boliwia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Niemcy, Francja, Belgia, Włochy, Ukraina, Białoruś, USA, Kanada, Libia, Togo, Kongo, Izrael, wyspy Rodos i Cypr, Rosja, Szwajcaria, Ziemia Święta, Kazachstan.
o. Salezy Tomczak OFM